De menselijke maat

'We kunnen met jou als vertrouwenspersoon toch ook dilemma's bespreken waar we mee worstelen?' 'Ja, dat klopt', zegt de vertrouwenspersoon Ada.
'Heb je nu even de tijd, want ik heb op dit moment net een situatie waar ik nogal over inzit. Ik moet een besluit nemen. Het gaat erover of ik wel of niet integer handel in deze situatie die ik nu aan de hand heb. Daar ga jij toch ook over als vertrouwenspersoon?' Ada schrikt. Moet zij als vertrouwenspersoon nu gaan adviseren over wel of niet integer handelen? In de voorlichting die zij aan medewerkers heeft verzorgd, heeft ze inderdaad aangegeven dat je haar als vertrouwenspersoon ook in integriteitskwesties kunt raadplegen. In de wet Huis voor Klokkenluiders staat immers dat een medewerker een adviseur in vertrouwen mag raadplegen.
'Ik heb de tijd, vertel' zegt Ada.
De medewerker vervolgt: 'De kranten staan vol over het toepassen van de menselijke maat bij de uitvoering van regels. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Ik ben bang dat onze organisatie verwacht dat ik strikt de regels uitvoer.
Er is hier een kanker patiënt zonder afspraak naar binnen gelopen. Hij is veertig en vader van twee jonge kinderen en lijdt aan slokdarmkanker. Hem wacht op termijn een ingrijpende operatie en hij wil graag vooraf ingeent worden. Ik heb aanvankelijk nee gezegd. Het is tegen de regels. Maar hij zit hier nu al de hele dag. Moeten kankerpatiënten niet hoe dan ook voorrang krijgen? Ik heb het mijn leidinggevende gevraagd. Zij zegt: 'Ik laat dit soort keuzes aan de politiek over. Wij zijn slechts een uitvoeringsinstantie. Het ministerie van VWS bepaalt wie geprikt wordt. Daar moeten wij helemaal niet over na willen denken.'
De medewerker kan zich hier niet in vinden: 'De regels zijn helder, maar mijn hart zeg iets anders. Heb ik zelf nog vrije gewetensruimte of kan dit mij mijn baan kosten, bij wijze van spreken?'
 

regels

Jouw eigen mening
Stel dat deze vraag op jouw bord wordt gelegd in de functie van vertrouwenspersoon. Durf je je op het terrein te begeven van de advisering met betrekking tot de menselijke maat?

Je rol als vertrouwenspersoon is het dilemma in kaart te brengen. Je geeft alle ruimte aan verhaal en emotie en helpt de melder een passende keuze te maken.
Graag wil ik jou als lezer enkele stellingen voorhouden. Met welke stelling voel jij je het meest verwant?
1. Regels zijn regels, die moet je als medewerker gewoon uitvoeren
2. Als ieder zijn eigen regels maakt, dan wordt de uitvoering een chaos
3  De regels vormen het kader, de uitvoerende medewerker bewaakt de menselijke maat

Wanneer je als vertrouwenspersoon wordt geraadpleegd, ben jij niet het orakel dat recht spreekt. Tegelijkertijd mag men van wel wat verwachten wanneer het gaat om advies bij integriteitsdilemma's. Het is zinvol om de 10 stappen van morele dilemma weging erbij te pakken en de medewerker zo te helpen een eigen passende keuze te maken.
Soms zal er ook indringend beroep worden gedaan op jouw eigen mening in een integriteitskwestie. Mag je als vertrouwenspersoon die eigen mening uitspreken of gaat de organisatie jou daar op aanspreken? Dat hangt ook samen met de ruimte die je als vertrouwenspersoon verkrijgt bij het opbouwen van het fundament van samenwerkingsrelatie. Het heeft ook samenhang met of er in organisaties überhaupt ruimte is om dilemma's rondom integer handelen te bespreken. In sommige organisaties lijkt het motto eerder: we hebben je niet aangenomen om zelf na te denken.

De geest van de wet
Ada heeft de stappen van morele dilemmaweging met de medewerker doorgenomen en de rechten en belangen van de belanghebbenden zo goed mogelijk samen in kaart gebracht. Hierbij vertelt de medewerker dat de regering in ieder geval al wel heeft besloten dat patiënten met leukemie of een andere vorm van bloedkanker voorrang moeten krijgen, maar men weet nog niet hoe dat besluit moet worden uitgevoerd. Hetzelfde geldt voor een paar specifieke groepen met een sterk verminderde weerstand. De eigen organisatie heeft als uitgangspunt: zolang de uitvoering niet is geregeld, kunnen wij niets doen..
'Maar dan is het toch in de geest van de wet dat deze veertigjarige kankerpatiënt die hier in de gang nog steeds zit te wachten een vaccinatie krijgt!' Het uitgebreide gesprek met de vertrouwenspersoon sterkt de medewerker in haar mening dat zij hier de menselijke maat toe wil passen.
'Wat zou jij doen?' is haar laatste vraag aan de vertrouwenspersoon.  Ada antwoord: 'Je hebt er samen met mij heel goed over nagedacht en als je het mij zo vraagt, dan zeg ik: volg de stem van je hart. Je kunt voor jezelf verantwoorden dat je hier de menselijke maat toepast.'

Regels zijn regels
Een week later wordt de vertrouwenspersoon gebeld door de directeur. Hij vertelt dat hij de medewerker heeft aangesproken op haar gedrag en haar heeft geïnstrueerd om dit nooit meer te doen. Regels zijn regels. Dit kan niet. Dit mag niet. 'Als ik toesta dat medewerkers op de vaccinatiestraat zelf gaan uitmaken wie een prik krijgt, dan komen ze in een spagaat terecht. Als dit verhaal naar buiten komt, staat het halve land hier morgen met een zielig verhaal op de stoep. Ik laat de keuzes over aan de politiek. Wij zijn slechts de uitvoerders van het beleid en niet de beleidsmakers. Die regels zijn er ook om onze medewerkers te beschermen tegen burgers die altijd meer willen.
De regels gelden voor iedereen in de organisatie en deze regels gelden ook voor jou. Of denk jij dat je als vertrouwenspersoon integriteit boven de wet staat? Juist van jou had ik meer integriteitsbesef verwacht.'
Ada schrok en moest even diep ademhalen.

Ada brengt begrip op voor de directeur. Daarna nodigt zij de directeur uit om op een later moment eens te sparren over het strikt en strak uitvoeren van regels versus de ruimte om na te denken over de menselijke maat. Daar had de directeur immers in zijn nieuwjaarstoespraak zulke mooie bezielende woorden aan gewijd. Hij verwees daarbij ook nog even naar de toeslagenaffaire. Na enige aarzeling ging de directeur akkoord.
De reactie van de directeur is hier nog mild. Wij kennen een soortgelijke casus waarbij de verpleegkundige ontslagen werd omdat ze zelfstandig een andere keuze had gemaakt dan dat de regels voorschrijven.

Kwetsbaar terrein
De regels staan vaak helder op papier. Maar welke ruimte is er daarbinnen nog voor het toepassen van de menselijke maat? Er is moed voor nodig om daar met elkaar over in gesprek te gaan. Ook Ada ervaarde in de functie van vertrouwenspersoon de eigen kwetsbaarheid in de adviserende rol over buiten de regels te treden voor de toepassing van de menselijke maat.
Het gesprek aangaan over de menselijke maat kan natuurlijk altijd. Het verdient dan de voorkeur dat de vertrouwenspersoon uit het oordeel blijft. Maar hoe doe je dat bij dergelijke ingewikkelde morele kwesties, waarbij de regels heel helder zijn.

Al schrijvend realiseer ik me dat het ook voor mij als opleider kwetsbaar terrein is waarop ik me begeef. Ik merk dat het veiliger is om te schrijven: ‘houd je als vertrouwenspersoon vast aan de regels' dan te stimuleren de regels soms te verlaten voor de menselijke maat. Wie ben ik dat ik dit doen mag? Mag ik dit wel doen?
Mijn advies: laat in elke organisatie het gesprek plaatsvinden over waar de waarde en het belang ligt van het hanteren van de menselijke maat in ons bedrijf en waar de risico's liggen.
Zeker bij de overheid is het moeilijk om tegen het beleid van de Nederlandse regering, de Tweede Kamer en de directie in te gaan. Er is moed voor nodig. Sta je dan als vertrouwenspersoon naast de moedige medewerker?

 

Moed
Soms zou je willen dat meer mensen de moed hebben om te handelen vanuit de menselijke maat. Het gaat hier om zware dilemma's en in veel gevallen begeef je je op glad ijs. De vertrouwenspersoon heeft hierin een ‘adviserende' rol naar de medewerker en de organisatie. Vertrouwenspersonen wens ik de moed toe om daar in elk geval binnen de organisatie over in gesprek te gaan en het thema op de agenda te zetten. Deze casus vormt wellicht een uitgangspunt voor die discussie. Nog mooier is het een casus te bespreken waar de regels versus de menselijke maat wringen in de eigen organisatie.

p.s. Reacties op deze column zijn welkom.

Hartelijke groet,

Marcel van Oss
Directeur/ trainer
VAN OSS & PARTNERS | OPLEIDING VERTROUWENSPERSOON